De inrichting en het bestuur van de gemeenten worden geregeld in de gemeentewet.

Per 1 januari 2014 zijn er 403 gemeenten in Nederland, en drie openbare lichamen die op vergelijkbare wijze worden bestuurd en als bijzondere gemeenten worden aangeduid. Dit staat ook allemaal op de lijst van Nederlandse gemeenten voor alle Nederlandse gemeente of de lijst van Nederlandse plaatsen voor alle Nederlandse steden en dorpen. De bestuurlijke organisatie van de gemeente en haar taken en bevoegdheden zijn vastgelegd in de gemeentewet.

Nederland is een eenheidsstaat. In alle Nederlandse gemeenten worden een aantal landelijke regels gehanteerd zoals bijvoorbeeld op het gebied van uitkering, milieuwetgeving, burgerlijke stand en dergelijke op een zelfde manier toegepast. Dit wordt ook wel medebewind genoemd. Tegenover medebewind staat het begrip staatsrechtelijk autonomie. Hierbij wordt de bevoegdheid van het gemeentebestuur aangeduid om zaken die de eigenhuishouding van de gemeente betreffen te reguleren. Niemand schrijft een gemeente voor aan welke instellingen zij subsidie dienen te verstrekken of hoeveel jongerenhomes, ontmoetingscentra etc. in een gemeente dienen te zijn.

Dit en nog veel meer onderwerpen horen allemaal bij de eigen huishouding van de gemeente. En in dit verband spreek je dan van een open huishouding waarmee wordt bedoeld dat de onderwerpen waarmee de gemeente zich kan bemoeien in principe onbeperkt zijn. Er zijn wel enkele grenzen door de wetgever aangegeven. Zo mag een gemeente niet het rijksbeleid doorkruisen. Zij mag zich dan ook niet bemoeien met de zaken in het privéleven van de burgers. En natuurlijk mag zij ook een wettelijke voorschriften overtreden bij het uitoefenen van de autonome bevoegdheid.

Al geruime tijd hevelt de rijksoverheid bepaalde taken en bevoegdheden over naar de gemeenten.
Deze decentralisatie moet de gemeenten meer power geven en verantwoordelijkheden. Voorheen werden subsidies vanuit een Haags ministerie aan plaatselijke instellingen verstrekt, tegenwoordig hebben gemeenten een zeer belangrijke vinger in de pap als het gaat om toewijzing van het geld.